Gaan na inhoud

Fylke

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Noorweë word in administratiewe opsig in 15 provinsies of fylker verdeel

Die Noorse woord fylke (meervoud: fylker) verwys na 'n administratiewe eenheid van die Koninkryk Noorweë wat - ná die nasionale regering in die hoofstad Oslo - die tweede vlak van die administratiewe hiërargie vorm. As 'n eenheidstaat is Noorweë - benewens die gebiede Svalbard en Jan Mayen wat albei 'n spesiale status geniet - in 1975 in 19 provinsies of fylker verdeel om 'n administratiewe vlak tussen die munisipaliteite (Noors: kommuner) en die sentrale regering te skep.

Historiese agtergrond

[wysig | wysig bron]

Noorweë is voor en tydens die Wiking-tydperk en gedurende die Middeleeue in sogenaamde fylker verdeel. Die naam fylke (Oudnoors fylki) is in etimologiese opsig afgelei van die woord folk (letterlik "volk"). Sommige fylker is na die konings vernoem wat hierdie heerskappye gestig het, terwyl ander name na die plaaslike bewoners of landskap verwys het.

Voor die vereniging van die Koninkryk Noorweë in die 9de eeu was daar omtrent dertig klein heerskappye in die latere ryksgebied wat elkeen oor sy eie koning en ting (die tradisionele volksvergadering) beskik het.

Die Yslandse skrywer Snorre Sturlason vertel in sy Heimskringla dat daar in die tydperk, toe koning Harald Hårfagre Noorweë onder sy heerskappy verenig het, agt konings in die agt Trøndelagsfylker, twee in Namdal, een op Nordmøre, een in Romsdal, een op Sunnmøre, een in Fjordane, een in Hordaland, een in Rogaland, een in Agder, twee in Telemark, een in Vingulmark en een in Alvheim geregeer het. Die koninkryke Sogn, Vestfold, Romerike, Hadeland (met Toten en Land) en Ringerike het hy saam met die helfte van Hedmarken, wat hy later saam met Gudbrandsdal volledig onder sy heerskappy gebring het, van sy vader Halvdan Svarte geërf.[1][2]

Voor die vereniging van Noorweë tot 'n eenheidsstaat is die fylker as selfstandige ryke deur hul eie heersers geregeer. Ná die stigting van 'n gemeenskaplike koninkryk is die fylker omgeskep tot sogenaamde jarledømmer, adellike heerskappye wat elkeen deur 'n jarl (hoë adellike, meervoud: jarler) geregeer is. Hierdie edelmanne is deur die koning benoem. Op die derde regeringsvlak - ná die kroon en jarler - het plaaslike heersers en vasalle die deelgebiede van elke fylke geadministreer.

Die Noorse Ryksmonument Haraldshaugen in Haugesund. Die gedenkteken staan plaaslik ook as Haraldstøtten bekend

Die grootste deel van Noorweë is geleidelik in vier tingkretser (administratiewe geweste) verdeel waarvan elkeen sy jaarlikse tingsamling (wetgewende vergadering) gehou en sodoende ook oor sy eie wetgewing beskik het. Hierdie geweste was in chronologiese volgorde: Gulatinget op Vestland, Frostatinget in Trøndelag, Eidsivatinget in Oppland en Borgartinget in Viken. Elke tingkrets is weer onderverdeel in fylker, wat in die meeste gevalle met die klein heerskappye van voor die ryksvereniging ooreengekom het. In Hålogaland en ander gebiede van die sogenaamde Norgesveld (streke en eilande buite Noorweë se tingkretser wat onder Noorse heerskappy gekom het) het die ou fylkestingene of plaaslike vergaderings as administratiewe stelsel bly voortbestaan, of hulle het die status van skatteland (belastingpligtige gebied) gekry.

By die nasionale monument ter herdenking van die Noorse ryksvereniging, Haraldshaugen in Haugesund, is 'n 17 meter hoë gedenkteken oor die graf van koning Harald Hårfagre opgerig wat deur 29 kleiner monumente omring word. Elkeen van die monumente versinnebeeld een van die ou fylker wat deur die koning onderwerp is en dra ook 'n inskrif met die naam van die historiese provinsie waarvandaan dit afkomstig is.

Die meeste historiese fylker en hul name leef voort in die huidige distrikte van Noorweë. Die Laat-Middeleeuse administratiewe verdeling in syssler, len en fogderier was grotendeels gegrond op die ou fylker. Hierdie praktyk is ook nie verander toe die meeste gebiede vanaf die 17de eeu by groter administratiewe eenhede (amter) ingesluit is nie. In 1919 is die naam amt vervang met fylke. Sodoende het die historiese term fylke in die moderne tydperk na groter administratiewe eenhede begin verwys as in die Middeleeuse (alhoewel die Middeleeuse fylker ten opsigte van hul oppervlakte sterk gevarieer het).

Huidige fylker

[wysig | wysig bron]
Nommer
(ISO 3166-2:NO)
Naam van fylke Admin. sentrum Bevolking[3] Oppervlakte in km2[4] Aantal kommuner Kaart Wapen Taalvorm[5] Ordfører Party Fylkesmann
01 Østfold Sarpsborg 268 182 4 181,56 18 Bokmål Ole Haabeth Ap Anne Enger
02 Akershus Oslo 525 871 4 917,97 22 onsydig Nils Aage Jegstad H Hans J. Røsjorde
03 Oslo Oslo 573 388 453,98 1 onsydig Fabian Stang[n 1] H Felles med Akershus
04 Hedmark Hamar 189 965 27 397,01 22 onsydig Arnfinn Nergård Sp Sigbjørn Johnsen
05 Oppland Lillehammer 184 103 25 192,01 26 onsydig Audun Tron Ap Kristin Hille Valla
06 Buskerud Drammen 253 977 14 909,92 21 onsydig Roger Ryberg Ap Kirsti Kolle Grøndahl
07 Vestfold Tønsberg 228 707 2 223,71 14 Bokmål Per-Eivind Johansen H Mona Røkke
08 Telemark Skien 167 362 15 299,19 18 onsydig Gunn Marit Helgesen H Kari Nordheim-Larsen
09 Aust-Agder Arendal 107 145 9 156,93 15 onsydig Laila Øygarden Ap Svein Åril (kst.)
10 Vest-Agder Kristiansand 167 713 7 276,23 15 nøytral Thore Westermoen KrF Ann-Kristin Olsen
11 Rogaland Stavanger 418 842 9 377,72 26 onsydig Tom Tvedt Ap Harald Thune (kst.)
12 Hordaland Bergen 468 045 15 460,42 33 Nynorsk Torill Selsvold Nyborg KrF Svein Alsaker
13 word nie gebruik nie[n 2]
14 Sogn og Fjordane Leikanger 106 336 18 622,79 26 Nynorsk Nils R. Sandal Sp Oddvar Flæte
15 Møre og Romsdal Molde 248 276 15 121,04 36 Nynorsk Olav Bratland H Ottar Befring
16 Sør-Trøndelag Trondheim 285 866 18 847,50 25 onsydig Tore O. Sandvik Ap Kåre Gjønnes
17 Nord-Trøndelag Steinkjer 130 503 22 412,33 24 onsydig Gunnar Viken[n 3] H Inger Lise Gjørv
18 Nordland Bodø 234 975 38 456,08 44 onsydig Mariette Korsrud[n 4] Ap Ola Bjerkaas (kst.)
19 Troms Tromsø 155 292 25 877,36 25 onsydig Terje Olsen[n 5] H Svein Ludvigsen
20 Finnmark Vadsø 72 473 48 617,73 19 onsydig Runar Sjåstad Ap Gunnar Kjønnøy
  1. Parlamentarisk, Erling Lae fungeer as byrådsleder
  2. Aangesien Bergen in 1972 met Hordaland saamgesmelt het, word hierdie fylkenommer nie meer gebruik nie.
  3. Parlementêr, Alf Daniel Moen (Ap fungeer as fylkesrådsleder)
  4. Parlementêr, Odd Eriksen (Ap fungeer as fylkesrådsleder)
  5. Parlementêr, Paul Dahlø (Ap fungeer as fylkesrådsleder)

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. heimskringla.no: Halvdan Svartes saga
  2. heimskringla.no: Haraldssaga
  3. "Kvartalsvise befolkningsendringer". {{cite web}}: Cite has empty unknown parameters: |besøksdato= en |kommentar= (hulp); Onbekende parameter |forfatter= geïgnoreer (hulp); Onbekende parameter |utgivelsesdato= geïgnoreer (hulp)
  4. "Arealstatistikk for 2006". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Junie 2012. Besoek op 12 Februarie 2009. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |besøksdato= (hulp); Onbekende parameter |forfatter= geïgnoreer (hulp); Onbekende parameter |kommentar= geïgnoreer (hulp); Onbekende parameter |utgivelsesdato= geïgnoreer (hulp)
  5. "Målvedtak i kommunar og fylkeskommunar". {{cite web}}: Cite has empty unknown parameters: |utgivelsesdato= en |kommentar= (hulp); Onbekende parameter |Besoek op= geïgnoreer (hulp); Onbekende parameter |forfatter= geïgnoreer (hulp)