Feudalizm

typ hierarchicznego ustroju społecznego

Feudalizm (z łac. feodum lub feudumlenno) – nazwa określająca ustrój społeczno-gospodarczo-polityczny rozpowszechniony w średniowiecznej Europie, trwający do rewolucji francuskiej[1], uznany za metodę rządzenia[2] opierającą się na systemie hierarchicznej zależności jednostek, z podziałem społeczeństwa na trzy stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo[3][4] oraz władców (książęta, królowie, cesarzowie, chanowie i sułtanowie). W skład społeczeństwa feudalnej Polski wchodziły: szlachta, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi[5], aczkolwiek systemy o podobnej konstrukcji i działaniu odnaleźć można również w innych okresach i w innych kręgach kulturowych. Również na kontynencie europejskim pewne pozostałości systemu feudalnego odnaleźć można jeszcze dziś. Co więcej, niektóre jego elementy były istotną częścią ustroju ekonomicznego niektórych państw jeszcze w XIX stuleciu. W teorii marksistowskiej feudalizm jest formacją społeczno-ekonomiczną następującą po niewolnictwie, a przed kapitalizmem[6]. Feudalizm był powodem wielu powstań i buntów, które jednak nie doprowadziły do jego upadku. Według prof. Władysława Góry wpływ na upadek feudalizmu w wielu krajach europejskich miały wojny toczone przez rewolucyjną Francję na przełomie XVIII i XIX wieku[7].

Zobacz też kategorię: Powstania antyfeudalne.

Geneza feudalizmu europejskiego

edytuj
Osobny artykuł: Protofeudalizm.

Wskazuje się na kolonat jako źródło późniejszych stosunków feudalnych. Warunki rozwoju właściwego feudalizmu powstały wraz z rozpadem cesarstwa rzymskiego i powstaniem niestabilnych państw barbarzyńskich. Nastąpił zanik pieniądza jako środka płatniczego, jego obieg został ograniczony do najbardziej rozwiniętych części dawnego imperium: Italii i Cesarstwa Bizantyńskiego. W tej sytuacji wzrosła ranga ziemi, jako jedynej pewnej formy posiadania. Nie licząc krótkiego okresu stabilizacji i zahamowania procesów decentralizacyjnych za panowania Pepina Małego i Karola Wielkiego, rozwój stosunków feudalnych postępował w Europie Zachodniej właściwie nieprzerwanie do XII stulecia, kiedy można datować pierwociny nowożytnego państwa biurokratycznego.

Rozwój i zasady

edytuj
 
Rekonstrukcja średniowiecznej seniorii w Kanzach w Badenii-Wirtembergii

Podstawą istnienia feudalizmu było rozdrobnienie władzy na szereg niewielkich seniorii – okręgów zgrupowanych wokół grodu, zamku, klasztoru bądź innej instytucji, której naczelnik posiadał tzw. bannus, czyli pełnię władzy publicznej. Wokół seniorów grupowali się okoliczni wojownicy, z których później ukształtował się stan rycerski, stanowili oni grupę fideles i amicis („zaufanych” i „przyjaciół”) seniora, którzy za swą posługę otrzymywali wynagrodzenie (lenno), początkowo w postaci ruchomości (np. uzbrojenia), potem zazwyczaj ziemię. Sam obyczaj uległ wkrótce rytualizacji w postaci hołdu lennego, który stanowił zewnętrzną manifestację stosunku wierności i przyjaźni między seniorem a wasalem. Teoretycznie układ lenny obowiązywał do śmierci jednej ze stron, aczkolwiek mógł zostać zerwany na skutek niedotrzymania przez jedną z nich warunków układu (felonia). W praktyce szybko ustalił się zwyczaj, że zarówno lenno, jak i stosunek lenny dziedziczy się z ojca na syna, a w końcu także w linii żeńskiej. Stanowiło to zaprzeczenie całego systemu, który w założeniu miał gwarantować jak największą siłę wojskową – lenno stanowiło podstawę majątkową pozwalającą wasalowi zdobyć uzbrojenie. Grupa lenników jednego seniora tworzyła zgromadzenie równych (parów), którzy mieli prawo rozstrzygać wzajemnie kwestie związane z funkcjonowaniem stosunku lennego.

System lenny funkcjonował zarówno na poziomie lokalnym, jak i na poziomie całych prowincji. Części seniorów udało się zgromadzić kilka okręgów pod swą władzą, część zdobyła tytuły urzędników królewskich, a wraz z nimi nadania lenne, co doprowadziło do feudalizacji takich stanowisk jak hrabia, książę, margrabia i inne, część popadła pod władzę silniejszych i stała się ich lennikami. Sam konstrukt lenny nie był zabezpieczony od patologii, takich jak popadanie w zależność od kilku różnych seniorów, przemieszanie dóbr posiadanych na prawie lennym i jako alodium (ziem dziedzicznych, o pełnym prawie własności).

Gospodarka dominalna

edytuj
 
Chłopi pracujący pod nadzorem podczas żniw. Miniatura średniowieczna z Psałterza Królowej Marii

Osobnym zjawiskiem związanym i często łączonym z feudalizmem była gospodarka dominalna (manorializm, pańszczyzna). Był to system organizacji gospodarki rolnej w obrębie seniorii. Ziemia dzieliła się zasadniczo na trzy części: domenę posiadaną przez pana, wolną własność chłopską i pola użytkowane przez chłopów, lecz prawnie będące własnością seniora. Chłopi byli zobowiązani do uprawy całości gruntów, za część dzierżawioną musieli opłacać czynsz, ponadto pan posiadał nad nimi prawo sądzenia i karania (bannus, immunitet), jeżeli w obrębie seniorii istniał kościół bądź kaplica, chłopi zmuszeni byli oddawać dziesiątą część zbiorów na jej potrzeby. Gospodarka w obrębie seniorii w większości wypadków stanowiła obwód zamknięty i bardzo trudno ulegała urynkowieniu. Na podobnej zasadzie funkcjonowały dobra będące w posiadaniu instytucji kościelnych. Mimo wielu ciężarów chłopi nierzadko dobrowolnie oddawali się w opiekę panu, w zamian za ochronę ich życia i mienia, w sytuacji zagrożenia atakiem bądź to najeźdźców, bądź zanarchizowanych grup rycerzy. Często ceremonia oddania się chłopa w opiekę przybierała cechy podobne do hołdu lennego.

Feudalizm chiński

edytuj

System feudalny obecny w pierwszych wiekach dziejów Chin (tj. dynastie Xia, Shang oraz Zhou) był dość podobny do europejskiego. Następnie, w okresie Wiosen i Jesieni doszło do rozbicia dzielnicowego. Proces nabierania przez feudalizm chiński wyjątkowych cech rozpoczął się w 221 roku p.n.e., kiedy Qin Shi Huang zjednoczył kraj, ograniczył wpływy możnych na sprawowanie rządów i powierzył funkcje wykonawcze osobom pochodzącym z ludu. Po upadku jego dynastii następna dynastia Han pozostała przy centralizmie opartym na mandarynach. To dzięki tej klasie chiński feudalizm nabrał swoistych cech. W 605 roku wprowadzono także pierwszy na świecie system egzaminów urzędniczych. Ustrój ten (nazywany feudalizmem biurokratycznym) był na tyle efektywny, że przetrwał zarówno upadki kolejnych chińskich dynastii, jak i najazdy Dżurdżenów, Kitanów, Mongołów i Mandżurów.

Feudalizm polski

edytuj

Zagadnienie, czy określenie „feudalizm” jest poprawne w stosunku do polskiej historii, jest omawiane przez historyków. Przed II wojną światową termin ten był krytykowany przez historyków takich jak Jan Karol Kochanowski[8] czy Roman Grodecki[9]. W okresie Polski Ludowej, termin feudalizm był często używany[10], jako popularny w teoriach marksistowskich. Jednakże publikujący za granicą w tym okresie historycy, tacy jak Norman Davies i Paweł Skwarczyński, dalej zwracali uwagę, że system polityczno-gospodarczy okresu średniowiecznej Polski różnił się od systemów opisywanych jako feudalne w krajach Europy Zachodniej; zatem używanie terminu „feudalizm” w kontekście historii Polski, mimo stania się bardziej akceptowalnym w historiografii polskiej, nie jest do końca poprawne[11][12]. W obecnej literaturze ten problem jest nadal dyskutowany[13], np. w 2013 r. Rozbieżności w literaturze przedmiotu zebrał Marian Dygo[14].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Encyklopedia katolicka. Katolicki Uniwersytet Lubelski Lublin 1989, tom V, s.154.
  2. Jacek Bartyzel, Bogdan Szlachta, Adam Wielomski, Encyklopedia polityczna. Radom 2007, s.88.
  3. Praca Zbiorowa, Słownik myśli społeczno-politycznej. Bielsko-Biała 2004, s. 144.
  4. Praca Zbiorowa, Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa 1973, t. 1, s. 758.
  5. Renata Antosik, Edyta Pustuła, Cezary Tulin, Historia. Vademecum maturalne 2009. Gdynia 2006, s. 174.
  6. Praca zbiorowa 1970 ↓, s. 121, 122,.
  7. Góra 1979 ↓, s. 37.
  8. Jan Karol(1869-1949) Kochanowski, U progów drugiego millenium CMLVI-MCMXVI: (rocznica 950-ta początku ery chrześcijańskiej w Polsce), 1916 [dostęp 2021-04-22] (pol.).
  9. Roman Grodecki, Zagadnienia feudalizmu w Polsce, nakładem Krakowskiej Spółki Wydawnicznej, 1930 [dostęp 2021-04-22] (pol.).
  10. Maria Stankowa, Dawny powiat szczebrzeski: XIV-XVII w, Państwowe Wydawn. Naukowe, 1975, s. 6 [dostęp 2021-04-22], Cytat: Dawniejsza historiografia polska uważała, że feudalizm był obcy polskiemu ustrojowi (pol.).
  11. Norman Davies, God's Playground A History of Poland: Volume 1: The Origins to 1795, OUP Oxford, 24 lutego 2005, s. 165-166, ISBN 978-0-19-925339-5 [dostęp 2021-04-22] (ang.).
  12. P. Skwarczyński, The Problem of Feudalism in Poland up to the Beginning of the 16th Century, „The Slavonic and East European Review”, 34 (83), 1956, s. 292–310, ISSN 0037-6795, JSTOR4204744 [dostęp 2021-04-22].
  13. Sławomir Gawlas, Dlaczego w Polsce nie było feudalizmu lennego?, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 58 (1998), s. 101-123.
  14. Marian Dygo, Czy istniał feudalizm w Europie Środkowo-Wschodniej w średniowieczu?, „Kwartalnik Historyczny”, 120 (4), 2013, DOI10.12775/KH.2013.120.4.01, ISSN 0023-5903 [dostęp 2021-04-22] (pol.).

Bibliografia

edytuj